काठमाडौं ।
हामी सबैको आँखा प्रायः मुहारमा जान्छ । मुहार भित्रपट्टी दाँत, जिब्रो, गिजा लगायतका महत्वपूर्ण अङ्ग हुने गरे पनि यसतर्फको स्याहार र सावधानीमा भने ध्यान पुगेको पाईँदैन । मुख स्वास्थ्यका लागि व्यक्ति मात्र होइन, सरकारले पनि उचित ध्यान दिन सकेको छैन ।
दाँत तथा मुखको समस्या जहिले र जुनसुकै उमेरकालाई हुने भए पनि बाल्य अवस्थामा सबभन्दा धेरै ख्याल गनुपर्ने बताउनुहुन्छ, दन्तरोग विशेषज्ञ डाक्टर मारिसा दाहाल ।
चपाउन, बोल्न, हाँस्न, निल्न मात्रै होइन, शारीरिक तथा मानिसक रूपमा स्वस्थ हुन पनि मुखको स्वास्थ्यमा ध्यान दिनुपर्छ । दाँत तथा मुखको समस्या जहिले र जुनसुकै उमेरकालाई हुने भए पनि बाल्य अवस्थामा सबभन्दा धेरै ख्याल गनुपर्ने बताउनुहुन्छ, दन्तरोग विशेषज्ञ डाक्टर मारिसा दाहाल ।
दाहालले भन्नुभयो, ‘आमाहरुले के थाहा पाइराख्नुपर्छ भने दाँत नआउँदा पनि गिजालाई हरेक पटक खाइसकेपछि नरम मलमलको कपडा तातोपानीमा भिजाएर जिब्रो र दाँतको आउने भाग (गिजा) सफा गर्नुपर्छ । बच्चाको दाँतको कुरा गर्दा, यो साटिने दाँत हो दुधे दाँत, के सफा गरिराख्नु प¥यो र भन्ने धारणा छ, त्यो एकदमै गलत हो । बच्चाहरुमा विद्यालय नियमित नहुने, दाँत दुखेर खाना खान नसक्ने अनि कुपोषणको समस्या हुने बढि देखिन्छ ।’
मुख गन्हाउने, दाँत किराले खाने, गिजाबाट रगत आउने, मुखमा घाउ खटिरा आउँदा पनि सामान्य ठानेर उपचारमा नजाने परिपाटी छ ।
दिनभरि जसो केही न केही चपाइरहनुपर्ने वा खानुपर्ने, बोल्नुपर्ने वा चलाइरहनुपर्ने महत्वपूर्ण अङ्ग मानिसको मुखभित्र हुन्छ । तर कामअनुसार मुखभित्रका अङ्गको सुरक्षामा प्रायः ध्यान पुगेको हुँदैन । त्यसैले अधिकांश नेपालीको मुुखसम्बन्धी समस्या देखिन्छ भन्नुहुन्छ, नेपाल दन्त चिकित्सक संघका महासचिव, डा. कुम्भ जोशी ।
‘अधिकांश मान्छेहरुको दाँतमा किरा लागेको, गिजामा समस्या, समग्रमा भन्दा मुख स्वास्थ्यको स्थिति त्यति राम्रो देखिदैन ।’ – डा. जोशीले भन्नुभयो, ‘लगभग ६७ प्रतिशत नेपाली बालबालिकाको दाँतमा किरा लागेको, त्यसले गर्दा दुखाइ भएको समस्या छ भने करिब ५० प्रतिशत प्रौढ मानिसमा दाँतमा किरा लाग्ने र ३५ प्रतिशतमा गिजाको समस्या छ ।’
दिनभरि जसो केही न केही चपाइरहनुपर्ने वा खानुपर्ने, बोल्नुपर्ने वा चलाइरहनुपर्ने महत्वपूर्ण अङ्ग मानिसको मुखभित्र हुन्छ । तर कामअनुसार मुखभित्रका अङ्गको सुरक्षामा प्रायः ध्यान पुगेको हुँदैन ।
मुख गन्हाउने, दाँत किराले खाने, गिजाबाट रगत आउने, मुखमा घाउ खटिरा आउँदा पनि सामान्य ठानेर उपचारमा नजाने परिपाटी छ । समस्या जटिल भएपछि उपचारमा जानुभन्दा पूर्व सतर्कता अपनाउनु नै सबभन्दा राम्रो हुने दन्तरोग विशेषज्ञ दाहालको सुझाव छ ।
कसरी स्वस्थ राख्ने त मुखलाई ? यो प्रश्नमा दन्तरोग विशेषज्ञ दाहालले भन्नुभयो, ‘बेलुका सुत्नु अगाडी र बिहान उठेर कुला गरेर खानेकुरा खाने र खाइसकेपछि दाँत माझ्ने । र हरेकचोटी खाना खाएपछि मुख कुला गर्ने । मञ्जन प्रयोग गर्दा फ्लोराइडयुक्त मञ्जन प्रयोग गर्नुपर्छ भने मटरको दानाजति टुथपेस्ट भए हामीलाई पुग्छ । ब्रस गर्दा बाहिरी भाग, भित्रि भाग र चपाउने भाग सबैतिर दुईदेखि तीन मिनेट ब्रस गर्नुपर्छ । ६ महिनामा एकपटक डेन्टिस्टकोमा गएर देखाउन सके मुखलाई स्वस्थ राख्न सकिन्छ ।’
विश्व स्वास्थ्य सङ्गठनका अनुसार प्रत्येक ४ हजार जनासंख्याका लागि एक जना दन्त चिकित्सक हुनुपर्छ । नेपालको सन्दर्भमा काठमाडौँमा ९ हजार बराबर एक र उपत्यका बाहिर ५० हजार बराबर एक जना दन्त चिकित्सक भाग पर्ने अध्ययनहरुले देखाउँछ ।
यसतर्फ सरकारको ध्यान नपुग्नुको कारण के हो ? पूर्व स्वास्थ्य सचिव डा. सिनेन्द्रराज उप्रेती सुरुवाती अवस्थामा जिल्ला स्वास्थ्य कार्यालयहरुमा दन्त चिकित्सकको दरबन्दी नहुनु र स्वास्थ्य शिक्षाको पढाइमा मुखको स्वास्थ्यको पढाइलाई प्राथमिकता नदिनु नै यसको कारण हो भन्नुहुन्छ ।
विश्व स्वास्थ्य सङ्गठनका अनुसार प्रत्येक ४ हजार जनासंख्याका लागि एक जना दन्त चिकित्सक हुनुपर्छ । नेपालको सन्दर्भमा काठमाडौँमा ९ हजार बराबर एक र उपत्यका बाहिर ५० हजार बराबर एक जना दन्त चिकित्सक भाग पर्ने अध्ययनहरुले देखाउँछ ।
सरकारको तथ्यांक हेर्दा नेपालमा अहिले २५ सय दन्त चिकित्सक छन् भने एक हजार सरसफाइविज्ञ र ७५ जना दन्त प्राविधिक छन् । एक दर्जनभन्दा बढी मुख स्वास्थ्यका बारे अध्ययन हुने शैक्षिक संस्था भए पनि मुखको स्वास्थ्यमा ध्यान दिनुपर्छ भन्ने चेतना अझैँ बिस्तार गर्नुपर्ने आवश्यकता देखिन्छ ।
प्रकाशित मिति: बिहीबार, चैत ७, २०७५
