काठमाडौँ । धार्मिक परम्परा र मान्यताको आडमा हुने बालविवाह न्यूनिकरणका लागि धर्मगुरु तथा सामुदायिक रेडियोहरूले आआफ्नो स्थानबाट योगदान गर्ने प्रतिबद्धता जनाएका छन् ।
सामुदायिक रेडियो प्रसारक सङ्घ (अकोराब) नेपालको आयोजनामा बाँकेको नेपालगञ्जमा चैत ९ गते भएको सामुदायिक रेडियो राष्ट्रिय सम्मेलनको क्रममा यस्तो प्रतिबद्धता जनाइएको हो ।
सम्मेलन अन्तर्गत ‘बालविवाह अन्त्यका लागि धर्मगुरु र सामुदायिक रेडियोको भूमिका’ विषयमा सरोकारवाला निकायका प्रतिनिधिबीच अन्तरक्रिया भएको थियो ।
अन्तरक्रियामा बौद्ध धर्म गुरु, अखिल भिक्षु महासङ्घका उपाध्यक्ष धर्म मुर्तिले नेपालमा बालविवाह हुनुमा कतिपयले धार्मिक मान्यतालाई मुख्य दोष दिने गरे पनि त्यसमा सत्यता नभएको बताउनुभयो ।
कतिपय अवस्थामा त्यस्तो होला कि भनेर आफूहरूले धर्मगुरुहरूलाई प्रशिक्षण दिन थालेको उहाँको भनाइ छ ।
बायाँबाट क्रमशः अखिल भिक्षु महासङ्घका उपाध्यक्ष धर्म मुर्ति र वैदिक सनातन कर्मकाण्ड महासङ्घका सदस्य आचार्य डिल्लीराम गौतम।धर्म शास्त्रमा बालविवाह गर्नुपर्छ भन्ने कतै उल्लेख नभएको बताउँदै बालविवाह अन्त्यका लागि धर्मगुरुलाई प्रशिक्षण दिने, धर्ममा भएका कुराहरू व्याख्या गरेर जानकारी गराउन थालिएको पनि धर्ममुर्तिले जानकारी दिनुभयो ।
इस्लामिक सङ्घ नेपालका पूर्व अध्यक्ष मौलाना नजरुल हसनले मुस्लिम सुमदायमा पनि पछिल्लो समय बालविवाहमा कमि आउन थालेको धारणा राख्नुभयो ।
उहाँले मुस्लिम धर्ममा आफूसँगैको वा आफ्नो उमेरभन्दा २/३ वर्ष कम वा बढी उमेर समूहका व्यक्तिसँग विवाह गर्न पाउने प्रावधान रहेको उल्लेख गर्नुभयो ।
तर, वर्षौदेखि सानै उमेरमा विवाह गरिदिने र धर्मलाई बद्नाम गर्न खोजिएको हुँदा मानिसमा यस्ता गलत भ्रम चिर्न आवश्यक रहेकोमा उहाँको जोड थियो ।
अहिले पनि १८ प्रतिशत बालविवाह मुस्लिम समुदायमा भइरहेको विषय सुधारोन्मुख भएको भन्दै उहाँले अबको केही समयमा यो दरलाई शून्यमा झार्नेगरी काम भइरहेको बताउनुभो ।
विशेषगरी बालविवाह अन्त्यका लागि जनचेतना र शिक्षाको व्यवस्था गर्नुपर्नेमा जोड दिँदै अभिभावक र स्वयं बालबालिकालाई पनि सचेत गराउनुपर्ने उहाँको भनाइ छ ।
वैदिक सनातन कर्मकाण्ड महासङ्घका सदस्य आचार्य डिल्लीराम गौतमले हिन्दु धर्ममा बालविवाह गर्ने वा गराउनेसम्बन्धी कुनै प्रावधान नरहेको प्रष्ट पार्नुभयो ।
हिन्दु धर्म शास्त्रका अनुसार जब कोही पुरुष आफ्नो परिवार धान्न सक्ने, आफ्नो खुट्टामा आफैँ उभिन सक्ने र उमेरले परिपक्व हुन्छ अनि मात्रै आफ्नै उमेर समान र आफू जत्तिकै कन्या अर्थात् महिलासँग विवाह गर्न पाउँछ भनेर उल्लेख गरिएको उहाँले बताउनुभयो ।
धर्मको नाममा गलत प्रचार गर्ने परिपाटी वर्षौँदेखि चलि आएका कारणले पछिल्लो समय धर्मगुरुहरूले त्यसलाई प्रष्ट पार्ने काम गरिरहेको उहाँको भनाइ छ ।
आचार्य गौतमले भन्नुभयो, ‘सानै उमेरमा छोरीको विवाह गरिदिनाले पुन्य कमाइन्छ र कन्यादान गर्नुपर्छ भन्ने गलत मान्यतालाई अन्त्य गर्न धर्मगुरुहरू अभियानमा जुटेका छन् । सानै उमेरमा विवाह गराउन नहुने विषयलाई बहसमा ल्याएर त्यस्ता विवाहमा जाने र विवाह गराउनेलाई बहिस्कार गर्ने परिपाटी सुरु भएको छ । यसले समाजमा बालविवाह अन्त्यमा सहयोग पुग्ने विश्वास पनि छ ।’
बायाँबाट क्रमशः इस्लामिक सङ्घ नेपालका पूर्व अध्यक्ष मौलाना नजरुल हसन र क्रिश्चियन धर्मका धर्मगुरु पादरी डा.महेन्द्र भट्टराई । क्रिश्चियन धर्मका धर्मगुरु पादरी डा.महेन्द्र भट्टराईले बालविवाहलाई धर्मसँग जोडेर हेर्नु नै गलत भएको बताउनुभयो ।
बाइवलमा कतै पनि बालविवाहका कुरा उल्लेख नभएको भन्दै उहाँले परापूर्व कालदेखि चल्दै आएको विषयमा अहिले पनि धर्मलाई जोड्नु गलत भएको टिप्पणी गर्नुभयो ।
‘क्रिश्चियन धर्ममा बालविवाहको दर कम भए पनि त्यसलाई जरैदेखि अन्त्य गर्नका लागि धर्मका अगुवाहरू, जो पढे लेखेका छन् र जसले कानुन बुझेका छन् । उनीहरूलाई जनचेतना फैलाउने काममा अघि सारिएको र सार्नुपर्ने आजको आवश्यकता छ ।’ भट्टराईले थप्नुभयो ।
समाजमा रहेका बालविवाह जस्ता गलत अभ्यासलाई अन्त्य गर्नका लागि सबै जाति धर्मका अगुवा र समाजसेवी तथा सञ्चारकर्मीहरू एकजुट हुनुपर्ने उहाँको भनाइ छ ।
धर्मगुरुले बोलेका कुरालाई नागरिकसम्म पुर्याइदिनका लागि सञ्चारको ठूलो भूमिका रहेको पनि उल्लेख गर्नुभयो ।
सामुदायिक रेडियो प्रसारक सङ्घ अकोराबका कर्णाली प्रदेश अध्यक्ष गोरख बहादुर थापाले सामुदायिक रेडियोले बालविवाह अन्त्यका लागि विभिन्न जनचेतनामुलुक कार्यक्रम सञ्चालन गर्ने, नाटक गर्ने, स्थानीय सरकार र सरोकारवालासँग मिलेर सचेतना फैलाउने काम गरिरहेको बताउनुभयो ।
बाँकेको रुबरु एफएमका शकिल अहमद कादरीले बालविवाह न्यूनिकरणका लागि रेडियोबाट जनचेतनामुलुक सन्देश प्रसारण गर्ने, समुदायमा जनचेतना फैलाउनका लागि विभिन्न रेडियो कार्यक्रम र नाटकको आयोजना गर्ने, मुस्लिम अगुवासँग मिलेर बालविवाह न्यूनिकरणको विषयमा समुदायमा छलफल चलाउने काम गरिरहेको बताउनुभयो ।
राष्ट्रिय अन्तर धार्मिक सञ्जालका अध्यक्ष हर्ष थापाका अनुसार पछिल्लो समय बालविवाहका दरमा वृद्धि हुनुको कारण कोरोना महामारी र सामाजीक सञ्जालनको बढ्यो प्रयोग रहेको छ । कोरोनाले कतिपय बालबालिका अभिभावकविहीन हुँदा आफैले विवाह गर्ने क्रम बढेको छ भने सामाजीक सञ्जालको बढ्दो प्रयोगले प्रेम विवाह गर्ने क्रम पनि बढेको उहाँको भनाइ छ ।
थापाले फेसबुक, टिकटकको अत्यधिक प्रयोग गर्ने र त्यसमै प्रेम गरेर उमेर नपुग्दै विवाह गर्ने क्रम बढ्दा बालविवाह न्यूनिकरणमा समस्या भइरहेको सुनाउनुभयो ।
उहाँले भन्नुभयो, ‘यी सब चुनौतीका बीच बालविवाह न्यूनिकरणका लागि धर्मगुरुले आफ्नो कर्तव्यलाई भने छोडेका छैनन् । बालविवाह गर्ने र गराउने क्रमलाई रोक्न धर्मगुरुहरू आफै सचेत भएर त्यस्ता विवाहको लागि हुने निमन्त्रणालाई अस्विकार गर्न थालेका छन् ।’
निरन नेपालका अध्यक्ष थापाले बालविवाह न्यूनिकरणका लागि सामुदायिक रेडियो प्रसारक संघसँग सहकार्य गरेर अझै थप अभियान गर्न निरन नेपाल प्रतिबद्ध रहेको बताउनुभयो ।
उहाँले बालविवाह न्यूनिकरणका लागि वल्डभिजन इन्टरनेशनल, निरन नेपाल र सामुदायिक रेडियो प्रसारक संघको अभियानलाई सामुदायिक रेडियोलेहरुले स्थान दिएर स्थानीय तहसम्म सूचना पुर्याउन सहयोग गर्न सक्ने भएकाले आगामि दिनहरुमा पनि सहकार्य निरन्तर हुनुपर्ने बताउनु भयो ।
बाल विवाह अन्त्य गर्ने अभियानलाई अझै गाउँगाउँसम्म लैजानु पर्ने भएकाले रेडियोसँगको सहकार्य निरन्तर गर्न र अभियान निरन्तर गर्न धर्मगुरुहरु प्रतिवद्ध भएको बताउनुभयो ।
उहाँले समाजमा जुनसुकै धर्मका नाममा चलेका बाल विवाह, बहुविवाह, छाउपडी, बोक्सिप्रथा जस्ता परम्परागत गलत अभ्यासलाई अन्त्य गर्नको लागि निरन नेपाल प्रतिवद्ध भएर अघि बढिरहने बताउनुभयो ।
सामुदायिक रेडियो प्रसारक सङ्घ अकोराबका कार्यकारी निर्देशक बालकृष्ण पोखरेलले समाजमा रहेका बालविवाह जस्ता हानिकारक परम्परागत अभ्यासका लागि अकोराबले निरन्तर अभियान सञ्चालन गर्दै आएको बताउनुभयो ।
उहाँले २०७१ सालमा भएको अकोराबको राष्ट्रिय सम्मेलनले समाजमा रहेका हानीकारक परम्परागत अभ्यास अन्त्य गर्ने निर्णय गरेको बताउनुभयो ।
अकोराबले सीआईएन र देशभरका सामुदायिक रेडियोहरू मार्फत समाजमा रहेका बालिविवाह, बोक्सीप्रथा, दाइजोप्रथा, बहुविवाह जस्ता गलत अभ्यासविरुद्ध सञ्चार कार्य गरिरहेको जानकारी दिनुभयो ।
हालसम्म अकोराबले २५ हजारभन्दा बढी व्यक्तिहरुको बाल विवाह विरुद्धको प्रतिवद्धता सङ्कलन गरेको जानकारी दिँदै उहाँले समाजमा रहेका यस्ता गलत अभ्यास अन्त्यका लागि अकोराबले धार्मिक गुरुहरूसँग मिलेर काम गर्ने प्रतिवद्धता व्यक्त गर्नुभयो ।
बाल विवाह अन्त्यका लागि अकोराबले विभिन्न चेतनामुलुक कार्यक्रम सीआईएनबाट उत्पादन र प्रसारण गर्ने, जिल्ला स्तरबाटै जनचेतना फैलाउनका लागि कार्यक्रम उत्पादन तथा प्रसारण गर्ने, बेलाबेलामा बालविवाह धेरै हुने क्षेत्रमा गएर छलफल र अन्तरक्रिया गर्ने काम गरिरहेको भन्दै आगामी दिनमा पनि अकोराब यस्ता गलत अभ्यासविरुद्ध निरन्तर लागिरहने प्रविवद्धता व्यक्त गर्नुभयो ।
अकोराबले वल्डभिजन इन्टरनेशनल नेपाल र निरन नेपालसँग सहकार्य गर्दै समुदायलाई सुसूचित बनाउने काम निरन्तर गर्दै जाने उहाँले प्रतिवद्धता व्यक्त गर्नुभयो ।
रेडियोको माध्यमबाट एकैपटक धेरै जनालाई सूचना दिन सकिने भएकाले रेडियो बालविवाह अन्त्य गर्नका लागि प्रभावकारी माध्यम भएको उहाँको भनाइ छ ।
बालविवाह गर्न लगाएमा वा गरेमा ३० हजार रुपैयाँ जरिवाना र ३ वर्षसम्म जेल सजाय हुन सक्ने कानुनी व्यवस्था छ । दक्षिण एसियामा बालविवाह हुने मुलुकमा तेस्रो स्थानमा नेपाल पर्छ ।
युनिसेफ नेपालका अनुसार सन् २०१८ मा नेपालमा बालविवाहको दर ३० प्रतिशत थियो । तर, यसमा पछिल्लो समय सुधार हुँदै गएको छ ।
कारण, बढ्दो प्रविधि र शिक्षाको पहुँचले मानिसलाई सचेत बनाउन थालेको छ । त्यसमा सामुदायिक रेडियोको भुमिका महत्वपूर्ण हुने धर्मगुरुहरू बताउँछन् ।
सरकारले पनि दिगो विकास लक्ष्य अन्तर्गत अबको ८ वर्षभित्र नेपालमा बालविवाह शून्यमा झारिसक्ने लक्ष्य लिएको छ ।
जस अनुसार तीनै तहका सरकारले स्थानीय रेडियोसँग समन्वय गरेर काम गरिरहेका छन् । जसको अपेक्षाकृत परिणाम नदेखिए पनि, समूदायमा केही न केही प्रभाव भने परेको छ ।
बालविवाह हुनुका विभिन्न कारण मध्य कतिपयले धार्मिक मान्यतालाई पनि एउटा कारण मान्छन् । यद्यपी समाजमा चेतनाको स्तर बढ्दै जाँदा बालविवाह हुने दरमा कमि आएको तथ्याङ्कले देखाउँछ ।
युनिसेफ नेपालका अनुसार, सन् २०१६ मा नेपालमा १८ वर्ष मुनिका बालबालिकाको विवाह हुने दर ३० प्रतिशतको हाराहारीमा थियो । तर, पछिल्लो ५ वर्षमा यो दर ५ प्रतिशतले मात्रै घटेको छ ।
प्रकाशित मिति: मंगलबार, चैत १५, २०७८
