‘वर्षदिनको तीज आयो बाबा लिन आएनन् ।
रुँदै रुँदै घरमा बसम् कोही नि छैनन् ।’
उमेरले ७६ वर्ष पुगे पनि बागलुङका पवित्रा रसाईली आफू तन्नेरी छँदा गाएका गीत खुब गुनगुनाउनु हुन्छ । हुन पनि पुराना गीत मनमष्तिस्कमै बसेका हुन्छन् ।
‘गण्डकी पारी दियौ मेरा बाबा ।
हामीलाई लिन को जाला ।’
त्यसबेलाका यस्ता गीत गाइन्थे । अनि गीतले चेली र माईतीको सम्बन्ध बोल्थे । शब्द र भाकाहरूमा जीवनका दुखसुख भेटिन्थ्यो । मनको मैलो पोख्ने अवसर बन्थ्यो तीज ।
‘त्यतिबेला माईतीले लिन आएनन् भने छोरीचेलीलाई सबेभन्दा बढी दुःखबोध हुन्थ्यो । घरमा पनि लिन नगएसम्म पठाउने चलन थिएन ।’ पुराना दिन सम्झँदै रसाईली भन्नुहुन्छ, ‘मायाँ भए त माईती आउँथे होला नि भने जस्तो लाग्थ्यो । अनि रुँदै बसिन्थ्यो ।’
त्यसबेला माईती लिन नगएकै बेदनामा गीत बनाएर गाउने चलन थियो । माईत जान पाउनेहरू पनि घरमा भोगेका सुख दुःखका कुरा गीतमा उतार्थे र सुनाउँथे ।
बेदना मात्रै होईन, ख्यालठट्टा अनि प्रेमिल लोक भाकाले तीजमा उत्साह थप्ने गरे पनि अचेल तीजका गीतमा मौलिकता र परम्परागत शैली हराउँदै गएका छन् । गायिका लक्ष्मी न्यौपाने संस्कृती परिमार्जित हुने कुरालाई स्वीकार्नु त हुन्छ तर परम्परा संरक्षणमा जोड दिनुहुन्छ ।
‘हामी कुन धरातलमा उभिएका छौं, त्यो धरातल नबिर्सिकन पर्वहरू बनाउनुपर्छ ।’ न्यौपाने भन्नुहुन्छ, ‘गीत सङ्गीतमा मौलिकता हराउनु हुँदैन ।’
आगामी पुस्ताले तीज र यसको मौलिकताबारे थाहा पाउन सक्नेगरी अघी बढ्नुपर्ने उहाँको धारणा छ ।
सानो छँदा सँगै खाए–खेलेका चेलीहरु विवाहपछि टाढिन्छन् । यसअर्थमा तीज पुराना साथीसङ्गीलाई माइतीको आगनीमा भेला गराउने पर्व पनि हो । अहिले भने खानपिन र आधुनिक भाकाले तीजमा प्राथमिकता पाउन थालेको छ । गायिका राधिका हमाल भने यसैभित्र पनि सकारात्मक पक्ष खोज्नुपर्ने धारणा राख्नुहुन्छ ।
‘सबै अवस्था पहिले जस्तो छैन । अहिले धेरै नारीहरू सक्षम बन्नुभएको छ । त्यसैले गीतमा पनि पहिलेकै जस्तो अवस्थाका बेदना खोजिनु न्यायोचित हुँदैन ।’ सीआईएनसँग हमालले भन्नुभयो । बेदना बिर्साउने गरी न त अचेल भाका बन्छन्, न त जमघट नै हुन्छ ।
आमाहरूले मनाउँदै आएको तीज र भाकाहरु पछिल्लो पुस्ताले बिर्सिएकै हो ? सीआईएनको प्रश्नमा गायिका शिला आले भन्नुहुन्छ, ‘पुरानो नराम्रो अहिलेको राम्रो पनि होईन, पुरानो राम्रो भएकाले त्यही शैली पछ्याएको अवस्था पनि छैन ।’
आलेलाई लाग्छ, गीतसङ्गीत समय अनुसार केही परिवर्तन हुँदै आएका छन्, यसलाई स्वीकार गर्न सक्नुपर्छ । तीजको नाममा सुन्नै नसकिने गीत बनाएको भनेर कतिपय कलाकार हरेक वर्ष आलोचित पनि हुन्छन् । आलोचनाले पनि उच्छृङ्खलता रोकिएको छैन । अचेल तीजका भाकाहरु दोहोरी बनेका छन् । जुन पुराना पुस्ताको नजरमा चिन्ताको विषय भएको छ ।
पवित्रा रसाईली भन्नुहुन्छ, ‘तीज महिलाको पर्व हो, दुःख भएपनि, सुख भएपनि गीतमा महिलाकै कथा सुनाएको राम्रो हुन्छ ।’ उपाध्यक्ष राधिका हमालका अनुसार, राष्ट्रिय लोक तथा दोहोरीगीत प्रतिष्ठानले तीज लक्षित गीतहरुले मौलिकता नगुमाउन् भनेर नजिकबाट निगरानी गरिरहेको छ । यसपाली त्यसको सकरात्मक प्रभाव पनि देखिएको उहाँको दाबी छ ।
केही वर्ष यता तीज गीतका भिडियोमा भड्किलो पहिरन, पश्चिमी शैलीको नाच अनि चर्का वाद्य यन्त्रको प्रयोग बढ्दै गएको छ । अझ त्यसमा भिडियो चर्चित गराउने नाममा गीतका बीचमा दोहोरो अर्थ लाग्ने शब्दको प्रयोगले पनि तीजको मौलिकपन हराउँदै गएको छ । यो देखेर चिन्ता लाग्ने पाका पुस्ताहरू बताउँछन् ।
प्रकाशित मिति: मंगलबार, भदौ १४, २०७९
