नेपालमा चैत २० गतेलाई सहकारी दिवसका रूपमा मनाउने गरिएको छ । सहकारीमार्फत समृद्धिको सपना बोकेका र दिनरात नभनी खटेकाहरूका लागि चैत २०, एउटा उत्सव नै हो ।
किनकि हरेक व्यक्तिले आफूलाई स्वावलम्बीपनको आभाष गर्ने, सामाजिक, आर्थिक र साँस्कृतिक एकता र विकासको अवसर लिने गर्दछन् ।
चितवनमा २०१३ साल चैत २० गते बखान सहकारीको स्थापना भएसँगै नेपालमा त्यही दिनको सम्झनामा दिवस मनाउन थालेको पनि ६८ वर्ष पुग्यो ।
२०१३ सालअघि विभिन्न व्यक्ति, छरछिमेकी, असङ्गठित समूहहरू बीच भावनात्मक सम्बन्ध हुँदै सहकारिताको भावना विकास भएको पाइन्छ ।
सहकारी सामूहिक भावना, प्रयास र सहकार्यबाट सुरु हुन्छ । स्वावलम्बन र बलियो इच्छाशक्ति भएका, सकारात्मक कार्यशैली र भावना भएका व्यक्तिहरूको सामूहिक प्रयास नै सहकारी हो ।
असङ्गठित रूपमै भए पनि सहकार्यको भावना अनुसार एकआपसमा मिलेर बस्ने, सीप, ज्ञान र सिर्जना साटासाट गर्ने, मिलेर काम गर्ने परम्परागत मान्यताहरू थिए ।
विचार मिल्ने, एकआपसमा मिलेर बस्ने, मिलेर काम गर्ने, परम्परागत सीपको प्रयोग गरी जीविकोपार्जन गर्ने सङ्गठित नभएको बेला पनि सहकारिता प्रस्टैसँग देख्न सकिन्थ्यो ।
परम्परागत रूपमा गरिब, किसान, मजदुर, कालिगढ, उपभोक्ता, श्रमिकहरूको सङ्गठित सहकारी थिएन ।
उहिले गाउँ होस् वा सहर, गूठी, पर्म, मेला, धर्म भकारी र ढिकुरी जस्ता अनौपचारिक तर विश्वसनीय प्रचलन मान्यताको रूपमा स्थापित थिए ।
सामाजिक उत्पिडन, बिचौलियाको चङ्गुलबाट छुटकारा पाउनु र व्यक्तिले आफ्नो सीप र जाँगरले व्यावसायिक जीवनको थालनी गर्नु नै सहकारिता हो ।
सहकारी सामूहिक भावना, प्रयास र सहकार्यबाट सुरु हुन्छ । स्वावलम्बन र बलियो इच्छाशक्ति भएका, सकारात्मक कार्यशैली र भावना भएका व्यक्तिहरूको सामूहिक प्रयास नै सहकारी हो ।
जसले एकअर्कालाई विश्वास गर्छ र दुखसुखमा साथ दिन्छ । एकअर्काको हित रक्षाका लागि मरिमेट्छ, त्यो नै वास्तविक सहकारिता हो ।
मर्यादित सहकारी बनाउन सहकारीहरूले पारदर्शिता, सदस्य केन्द्रीत कारोबार, कानुनको सही परिपालना, सामूहिक हितलाई प्राथमिकता दिँदै सामाजिक उत्तरदायित्व पूरा गर्न सक्नु पर्दछ ।
सहकारी आर्थिक एवं व्यावसायिक सङ्गठन भएकाले सहकारी संस्थाको माध्यमवाट विभिन्न सीपमूलक र रोजगारमूलक तालिम सञ्चालन गर्न सकिन्छ ।
सहकारीले सदस्य केन्द्रीत सहज लगानी गर्ने, नयाँनयाँ कार्यको थालनी गर्ने र आफ्ना सदस्यहरूलाई कामकाजी बनाउँदै, उत्पादनमूलक कार्यका लागि उत्प्रेरित गर्दै उनीहरूको जीवनस्तर उठाउन मद्दत गर्नु पर्दछ ।
यस वर्ष “मर्यादित सहकारी, समुन्नत समाज” भन्ने नारा तय गरिएको छ । सहकारी स्वनियमन र सुशासनमा चल्ने व्यवस्थित, सङ्गठित र सुशासित सामुदायिक सङ्गठन हो ।
सहकारीका सिद्धान्त, मूल्य र मान्यताले सहकारीहरूलाई सुशासित र सङ्गठित बनाएको हुन्छ । सहकारी संस्था स्वायत्त र स्वतन्त्र पनि हुन्छन् तर संस्थाहरूले सहकारी ऐन्, नियमहरूलाई पूर्णतया पालना पनि गर्दछन् ।
यस वर्षको नाराले देशभरका ३४ हजार सहकारीहरू मर्यादित, सहकारी मूल्य र मान्यता बमोजिम सञ्चालन हुनु पर्नेमा जोड दिएको छ ।
पछिल्लो समय सहकारी क्षेत्रमा देखिएका समस्याहरूको पहिचान गरी त्यसको दिगो समाधान निकाल्ने र सहकारीलाई व्यवस्थित, नीति, विधि र उच्च प्रविधिको प्रयोग गरी सञ्चालन गर्नुपर्नेमा जोड दिनुपर्ने देखिन्छ ।
मर्यादित सहकारी बनाउन सहकारीहरूले पारदर्शिता, सदस्य केन्द्रीत कारोबार, कानुनको सही परिपालना, सामूहिक हितलाई प्राथमिकता दिँदै सामाजिक उत्तरदायित्व पूरा गर्न सक्नु पर्दछ ।
सहकारीले संस्थामार्फत महिला सशक्तिकरण, सामुदायिक विकास, सामुदायिक जागरण एवं सचेतना, सामाजिक उत्तरदायित्व बोध, सुशासन जस्ता कार्यहरूमा समेत योगदान पुगेको छ ।
सहकारी समाजको एक महत्वपूर्ण आर्थिक कारोबार गर्ने सङ्गठित संस्था भएकाले सहकारी क्षेत्रको विकासले मात्र समाजको समुन्नत विकास सम्भव छ ।
समाजको आर्थिक, सामाजिक, सांस्कृतिक र नैतिक रूपमा सभ्य, उन्नत र समृद्ध समाज नै समुन्नत समाज भएकोले सहकारीमार्फत समुन्नत समाजको परिकल्पना गरिएको हो ।
सहकारी अवधारणा अनुसार सदस्यहरूको सानोसानो पूँजीलाई एकत्रित गरी ठूलो र भकारी भर्ने उद्देश्य बनाइएको छ ।
सहकारीमा एकका लागि सबै र सबैका लागि एक भन्ने भावना हुन्छ । सहकारीलाई “मौरीको जस्तो काम, कमिलाको जस्तो ताँती” एकता र सहकार्यको उदाहरण पनि दिने गरिएको छ ।
यीनै भावना र ७ दशकको लामो सहकारी अभियानले नेपालमा लाखौँ मानिसलाई सहकारीमा आवद्ध बनाएको छ ।
सहकारी क्षेत्र देशको आर्थिक, सामाजिक र सांस्कृतिक विकासको एक महत्वपूर्ण मेरुदण्ड हो । सहकारीलाई यसका विभिन्न सिद्धान्त, मूल्य र मान्यताहरूले मार्गनिर्देश गरेको छ ।
सहकारीका ७ सिद्धान्त र मूल्यमान्यता अनुसार सहकारीहरूले सदस्य र समूदायको आर्थिक, सामाजिक र सांस्कृतिक रूपान्तरणमा सहयोग पुर्याउँदै आएका छन् ।
त्यति मात्र होइन, समूदायमा सहकारीमार्फत उत्पादन, प्रशोधन र बजारिकरण जस्ता कार्यहरू सञ्चालन गरी स्वरोजगारीको सिर्जना गर्दै सदस्यहरूको आम्दानीमा वृद्धि र गरिबी निवारणमा समेत महत्वपूण योगदान रहेको छ ।
सहकारीले संस्थामार्फत महिला सशक्तिकरण, सामुदायिक विकास, सामुदायिक जागरण एवं सचेतना, सामाजिक उत्तरदायित्व बोध, सुशासन जस्ता कार्यहरूमा समेत योगदान पुगेको छ ।
आज थुप्रै सहकारीभन्दा पनि मर्यादित र सक्षम सहकारीको खाँचो छ । जहाँबाट सदस्यहरूले मनग्य लाभ लिन सकून् । राज्यले प्रत्येक वर्ष दिने नयाँ नाराले मात्र सहकारीहरूमा खोजेको जस्तो परिवर्तन आउन सक्दैन ।
यी सबै कारणहरूले गर्दा नै राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय क्षेत्रमा सहकारीप्रतिको आस्था, विश्वास र जिम्मेवारी अझैँ बढेर गएको छ ।
नेपालमा सहकारीलाई आर्थिक विकास वा भनौँ अर्थतन्त्रको एउटा महत्वपूर्ण खम्बा रूपमा हेरिँदै पनि आइएको छ ।
व्यक्तिव्यक्ति बीचको सम्बन्ध र सहकार्यबाट सिर्जित पूँजीको परिचालन सहकारीमार्फत सदस्यहरूको आर्थिक विकासका खातिर हुने गरेको छ । यस प्रकारको कार्यले समग्र समाजको समुन्नतिलाई मार्ग प्रशस्त गरेको बुझ्न सकिन्छ ।
हामीले सहकारीमार्फत सदस्यहरूको आर्थिक सम्वृद्धिको कुरा गरिरहँदा संस्थामा सञ्चित पूँजीको परिचालन कहाँ, कसरी र के के मा भइरहेको छ भन्ने कुरा विश्लेषण गर्नु पर्दछ ।
आज सहकारीमा पूँजीको कमी छैन तर पूँजी परिचालन उत्पादनशील क्षेत्रमा हुन नसक्दा त्यसले जुन रुपमा सदस्य र समूदायको विकास हुनु पर्दथ्यो, त्यो हुन सकेको छैन ।
त्यसैले सहकारीमार्फत हामीले समुन्नत समाजको परिकल्पना गर्ने हो भने सहकारीको संरचनागत त्रुटिलाई सच्चाएर एकीकृत मोडलमा जानु जरुरी छ ।
आज थुप्रै सहकारीभन्दा पनि मर्यादित र सक्षम सहकारीको खाँचो छ । जहाँबाट सदस्यहरूले मनग्य लाभ लिन सकून् । राज्यले प्रत्येक वर्ष दिने नयाँ नाराले मात्र सहकारीहरूमा खोजेको जस्तो परिवर्तन आउन सक्दैन ।
आकर्षक नारा मात्र दिएर नभइ रणनीतिक रूपमा सदस्य केन्द्रीत उत्पादनमूलक व्यवसायलाई जोड दिन सके सहकारीका सदस्य र सस्थागत विकास सम्भव हुने आजको मूलभूत आवश्यकता हो र दिवसको सार्थकता पनि यसैमा जोडिने छ ।
तसर्थ दिगोपन आउने गरी सहकारी भित्रको संरचनागत परिवर्तन, सुशासन, नीति, विधि र उच्च प्रविधिको अवलबन गरी सहकारी संस्थाहरूलाई अगाडि बढाउनु पर्ने देखिन्छ ।
अहिले सहकारीहरूलाई राज्यका तीन तहका सरकार मातहतमा राखिएको छ । कार्यक्षेत्रको आधारमा तीन तहमा वर्गिकरण गरे पनि यसको ठीक परिचालन हुन नसकेको देखिन्छ ।
नेपालमा विगतका केही वर्षदेखि सहकारीको रकम दुरुपयोग गर्ने प्रचलन वढेकाले पनि त्यसतर्फ राज्य र सरोकारवाला निकाय जिम्मेवार बन्नु पर्ने देखिन्छ ।
सहकारी क्षेत्र मुलुकको आर्थिक विकासको मेरुदण्ड भएकोले सत्यतालाई स्वीकार गरी व्यवहारमा परिवर्तन आउनु पर्ने देखिन्छ ।
समाजमा सहकारीलाई भरोषायोग्य बनाउन सुशासन पहिलो कडी भएकोले अब सहकारीले त्यसलाई ध्यान दिनु पर्ने छ ।
आकर्षक नारा मात्र दिएर नभइ रणनीतिक रूपमा सदस्य केन्द्रीत उत्पादनमूलक व्यवसायलाई जोड दिन सके सहकारीका सदस्य र सस्थागत विकास सम्भव हुने आजको मूलभूत आवश्यकता हो र दिवसको सार्थकता पनि यसैमा जोडिने छ ।
प्रकाशित मिति: बुधबार, चैत २०, २०८१
